عباس میرزا ولیعهدی خوشنام و اصلاح گر بود که همواره خواهان ترقی مردم در سایه ی هوشیاری بود. اما مرگ مجال به تحقق رساندن رویاهایش را نداد.
عباس میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار بود و مادرش نیز آسیه نام داشت. او در سال های 1797 تا 1833 به عنوان ولیعهد ایران و نایب پدرس در آذربایجان منصوب شد. دختر یکی از شاهزاده های دولو را به عنوان همسر انتخاب کرد. همچنین بیست و هفت پسر و بیست و یک دختر از خود به جا گذاشت. و سرانجام در سن 44 سالگی و پیش از پدرش فتحعلی شاه از دنیا رفت. اما این 44 سال زندگی عباس میرزا بسیار پر فراز و نشیب بود. سال هایی که با تلاش های زیاد این شاهزاده ی ایرانی برای انجام اصلاحات سیاسی و نظامی و اقتصادی در عصر قاجار توام بود.
عباس میرزا خوشنام قاجار
استبداد و فساد زیاد در دوران قاجار باعث شد تا بیشتر مردم و حتی مورخان این دوران را از دوران سیاه در تاریخ ایران بدانند . روزگاری که فساد و رانت خواری در دربار قاجار بیداد می کرد اما در همین زمان یک شاهزاده ی قاجار به نام عباس میرزا با رویای ساختن ایرانی بهتر پا به عرصه ی سیاست گذاشت. در حقیقت عباس میرزا یک مرد استثنایی بود. در حالی که تمام ابزارها و امکانات برای قدرت طلبی و رفاه و سود جویی برایش فراهم بود اما حاضر به سوء استفاده از موقعیت خود نشد و رویای آبادی کشورش را در سر می پروراند.
عباس میرزا در نگاه بیگانگان چگونه بود ؟
در زمان جنگ اول ایران و روسیه عباس میرزا به عنوان فرمانده ارتش ایران در جنگ با روس ها منصوب شد در حالی که فقط 18 سال سن داشت. سید محمد رفیع سفیر عثمانی در ایران طی آن سال ها درباره ی این شاهزاده ی قاجارچنین گفته است:
( عباس میرزا که با اشارت پدرش و با واسطه ی شایستگی خود ولیعهد شده است با وجود سن کمی که دارد گویی یک شیخ بزگ است. او از پیروی کردن هوای نفس و برافراشتن کاخ های مجلل و جامه های فاخر چشم پوشیده و دادخواه و دوستدار کمال است.)
حتی کلنل فریقان که از طرف دربار سنت پطرزبورگ برای انجام مذاکرات سازش و صلح با ایران در سال 1227 هجری قمری به ایران آمده بود درباره عباس میرزا این طور نوشت که : ( این شاهزاده قیافه ای نجیب و مردانه دارد. متین و فرزانه با اراده ای آتشین و توانا است. مزایای اخلاقی که در دربار قاجار در کمتر کسی دیده می شود.
مویر از همراهان سر هارفوردد جونس سفیر کهنه کار انگلیس در ایران ان روزها در بخشی از سفرنامه ی خود درباره عباس میرزا می نویسد که : عباس میرزا آدم بسیار جدی و وطن خواهی است. در لباس پوشیدن بسیار ساده است و لباسش فرقی با دیگران ندارد. علاقه ی زیادی به مطالعه و تاریخ کشورش دارد و از علاقه مندان شاهنامه ی فردوسی است.
اقدامات عباس میرزا برای پیشرفت و ترقی ایران :
در هیاهوی جنگ های ایران و روسیه و در میان تمام آسیب هایی که به پیکره ی ایران وارد شد عباس میرزا به ایجاد اصلاحات بزرگی برای ایران می اندیشید. از آن جایی که وی از نزدیک اقتدار و قدرت جنگی روسیه را دیده بود تصمیم گرفت تا تغییراتی اساسی در ساختار نظامی و حتی فرهنگی ایران به وجود آورد. این اقدامات شامل موارد همچون :
1- اعمال تغییرات نظامی و ایجاد ارتشی مجهز و پیشرفته :
ساخت ارتشی نوین و پیشرفته از نخستین اقدامات عباس میرزا شاهزاده ی خوشنام قاجار در جهت اعتلای ایران بود. به همین دلیل اسلحه خانه ای مجهز در تبریز به دستور وی ساخته شد. سپس با کمک گرفتن از ژنرال گاردن به تعلیم نیروهای تحت فرماندهی اش پرداخت. از طریق عثمانی ها به علوم و تجهیزات جنگی اروپایی ها دست یافت و ارتشی مشابه ارتش های غربی را ایجاد کرد. در مرزها نیز با تاسیس زرادخانه و قلعه های نظامی به بالا بردن امنیت مرزهای ایران پرداخت. البته باید اشاره کرد که این اقدام در شرایط آن روزهای ایران بسیار سخت و پیچیده بود اما با تلاش های شبانه روزی عباس میرزا سرانجام به نتیجه رسید.
2- اعزام نمودن دانشجو به اروپا :
عباس میرزا ریشه و علت اصلی تمام شکست های ایران را در عقب ماندگی ایرانیان از علوم روز دنیا می دانست به همین جهت با مشورت قائم مقام فراهانی اقدام به اعزام تعدادی از دانشجویان به فرانسه نمود. تا علوم جدید و آداب و مناسبات غربی ها را فرا گیرند. هرچند فرانسه علارغم موافقت های اولیه در نهایت از ورود دانشجویان ایرانی به خاک فرانسه جلوگیری کرد. اما این شاهزاده ی مصمم قاجار دست از تلاش بر نداشت و این بار به اعزام دانشجو به لندن برای تحصیل در طب و نقاشی اقدام کرد. از نتایج این اعزام ها آبله کوبی در زمینه ی پزشکی و تاسیس چاپخانه ی سربی در تبریز بود.
3- اقدامات عمرانی جهت جلب گردشگران اروپایی :
عباس میرزا معتقد بود هرچه بیشتر با اروپایی ها معاشرت کنیم بیشتر قادر خواهیم بود تا آداب و علوم آن ها را فرا گیریم به همین دلیل اقدام به مرمت و تاسیس کاروانسراها و تفرجگاه ها در تبریز کرد. عمارت کلاه فرنگی از ساخت های این دوره در تبریز است.
مخالفان عباس میرزا :
مخالفان عباس میرزا را چند گروه تشکیل می دادند. گروه اول درباریان و شاهزاده هایی بودند در اصلاحات عباس میرزا از مواجب و امتیازاتشان کم شده بود . گروه بعدی مردم عوامی بودند که اقدامات عباس میرزا را موجب نفوذ و گسترس فرهنگ غربی در ایران می دانستند. آنان اقدامات عباس میرزا را موجب فساد و تباهی فرزندان خود به شمار می آوردند. همچنین عده ای فرماندهان نظامی نیز با عباس میرزا به مخالفت می پرداختند زیرا فرمانبرداری از فرماندهان جدید و تعلیم های نوین سربازانشان را کسر شان خود می دانستند.
پایان دفتر زندگی عباس میرزا :
عباس میرزا که آغاز گر اصلاحات پایه ای در ایران بود و توانست در زمینه های نظامی و فرهنگی و علمی گام های موثری برای ارتقا کشور بر دارد اما به دلیل بیماری که از دوران جوانی با آن دست و پنجه نرم می کرد از دنیا رفت و تمام تلاش های او نیمه کاره رها شد.